“Bir vakitler ardışık olmayan, geçmiş ve geleceği içeren, belirli bir şimdi’nin kaynağı olan bir zaman vardı. İnsan, bütün bu zamanları kapsayan sonsuzluktan sürülünce, ölçülebilen zamanın içine düştü ve saatların, takvimlerin kölesi oldu. Zaman dün, bugün ve yarına, saatlara, dakikalara, saniyelere bölününce, insan zaman ile, gerçekliğin akışı ile bir olmaktan uzaklaştı.”

Hegel’in sanatın ölümüne ilişkin tarihsici (historiciste) kehâneti gerçekleşmedi. Âdemoğlu, tıpkı İbrani’nin sürekli göçü ve kıyametle boy ölçüşmek isteyen sürgünü gibi, sanatta, boyutlarından kovulduğu ve üçboyutluluğa devrildiği sonsuzu özlemeyi sürdürdü. Sonsuzluğu istemek, bu isteğin sürekliliğinde yaşama olanağı olmasa bile, bir başka zamanın gövdesine taşınabilmek olduğu için, sanat ötekilik koşuluyla “fizik zaman”a karşıkoyma uğraşı oldu: Duyarlığa ve zihine, duyulara ve ele yönelirken dış zamana karşın iç zamanı, zamanın düzçizgisel olmayan mantığını gerçekleştirdi. Gene de, sanatçının dış zaman ile karşıkarşıya oluşunda bir karabasan niteliği buldu zaman: Saatın ve takvimin sanal birer araç olarak gün ve gece, gün ve mevsim, gün ve yıl biçiminde oluşturup örgütlediği düzçizgisel zaman, sanatçının ‘ömür’ ile ‘ölüm’ ikilisi önünde duyduğu, hafiflemek nedir bilmeyen bir ağrıyı: Sonsuz karşısındaki sınır gerçekliğini, açık ya da örtük, işlemesine yol açtı.

Geçmişin her bir uygarlığında; bu uygarlıklardan silinerek, eksilerek de olsa bize ulaşmış her bir insansal sözde bir yaratılış söylencesiyle bir apokalips söylencesinin izlerini görürüz. Ve insanlık tarihinin bilinçaltına yer etmiş bu iki durağın arasından sanaterinin her yerde ve her çağda sınırlarının ötesine taşma güdüsünü beslediğini, imgelemini doğal yapay demeden zorladığını, onu kendi gücünün neredeyse ötesine ittiğini farkederiz. Blake’in uyarıcılarda, Verlaine’in absinthe’te, Segalen’in durdurak bilmeyen yolculukta, Kafka’nın bir düş mahzeninde, Yesenin’in ölümde aradığı, belki de zaman’ın som boyutuydu. Cézanne resimlerini zamanın içinde bitiremiyordu; Artaud orada yazamıyor, Borges orada susamıyordu. Zaman, sanatçı için anaizlek, anakonuydu hep. Bu denemenin girişindeki satırların yazarı Octavio Paz, düz-çizgisel zamanın tanrısı Khronos’un karşısına içgörenlerin (visionnaire) devrik zamanını diker. Gerek sanatçıların belli bir bölüğünün, gerekse düşülkecilerin iki ucun arasna sıkıştırılagelmiş Takvim’e başkaldırışlarının serüvenidir bu. Tarih’e, geçmiş zamanın bu tılsımlı bilgisine bakarken bile, içgören, düz-çizgi zaman boyutunu bir kristalin parçalanma ânını durduturmuşçasına algılamayı seçer. Proust’un “Yitirilmiş Zaman” yolculuğu, paramparça bütünü; bir bakıma yalnızca kendisinin, o da yalnızca bir defalığına düzenleyebilme tansığını canlandırır. Bizim coğrafyamızın ağrılı nostaljikleri için de durum uzun uzadıya farklı değildir aslında: Koca Mustafapaşa’daki şair ile “Bursa’da Zaman”ın kuyumcusu için zaman, sanki bir sarnıca biriktirilen tanrısal vergidir. Tıpkı Hisar gibi, kollarına saat takmaz onlar. Bir başka yakada, düne ve yarına kendini kapatan şair, belli bir bölgede günü doldurur: Yalnızca akşam yaşar Hâşim, Dranas geceye saplanır, Nâzım’da sabahın büyülü gücü salınır… Dünün ve bugünün ardından geleceği sınayacaktır şair soyu: Büyük Futuriste depreminin mimarları, özellikle de Hlebnikov ve Mayakovski yarının nabzını tutarlar. Okyanusun ötesinden yaşlı Avrupa’ya inen Pound ise saltık bir ardzamanlılığın ardındadır.

Gerçeküstücülükle birlikte, sonsuzla hesaplaşma canalıcı bir hız alır. Mallarme’nin zaman-dışılık deneyiminden, Lautreamont ve Rimbaud’nun başkaldırı zamanına yataklık eden korkunç cüretten yola çıkan gerçeküstücüler, acımasız bir duruşmada sorgularlar düzçizgi zamanı. Bir bir öteki boyutlara tırmanılır: Düş zamanı, Haşhaş zamanı, Düşülke zamanı aynı bilince taşınır: Dali’nin yumuşakça saatları, De Chirico’nun akrep ve yelkovana terkettirdiği ıssız saat kuleleri, Breton’un sonsuz aritmetiğine sokulduğu “rastlantı zamanı”, Aragon’un saltıkla yüzleşmesi gerçeküstücülüğün zamanın öteki boyutu’na yaptığı yolculuğun başlıca duraklarıdır. Başka bir kolda, Hegel’in deyimiyle “dünyanın nesri” olarak adlandırılabilecek bir dil/bilinç düzleminde, mürekkep zaman çok biçimli bir dönüşümden geçecektir. Anlatı alanında, özellikle de sinema ve romanda, düzçizgisel zaman anlayışı bir uçtan ötekine çatlar. Bilinç akışı ile birlikte zaman zinciri kırılır. Halkalar arasındaki düzen değişmekte, bir halkadan bir başka halkaya akılsırermez hızsal farklarla geçilmekte, kimi halkalar büyürken kimileri de toptan yokolmaktadırlar. Bu açılım Faulkner’ın yapıtında doruğuna ulaşır bir bakıma: Romancı, keskin bir titizlikle bir deste iskambil kağıdını karıştırır gibi anlatının zamandizinini karıyor, gene de hangi kağıdın nerede olduğunu bilen bir hile ustası gibi hangi zamansal birimin hangi sıraya girmesiyle hangi efektin uyanabileceğini, inceden inceye hesaplıyordur artık. Çağcıl romancının mürekkep zamana yaklaşımı bir örnek değildir. Musil’in Niteliksiz Adam’ının bir yerden sonra dünü ve yarını kalmaz: Sonsuz Bugün’e çalışır yazar. Beckett’te zaman ufalarak, Borges’teyse büyüyerek ölçüsüzlüğe açılır. Nathalie Sarraute ve öteki ‘yeni romancı’lar ile mikroskopik bir boyutta algılanacaktır. Sinemada ise, bir bakıma ekonomisi aranır zamanın. Fellini, özellikle de Sekiz Buçuk’ta, hem düzçizgi zamanın ileri geri mantığını zorlar, hem de, öte yandan, düş ve sanı zamanını devreye sokar. Alain Resnais, Muriel’den Providence’a doğru, ölçülebilen zamanın algılanış ölçüsüzlüğünde konaklar, Kubrick’in 2001’i zamanın metafizik ve fizik sorgulanışını aynı potada eritir.

Ars longa, vita brevis: Hippokrates “sanat uzun, yaşam kısadır” der. Sanateri kendisine acımasız bir hisse çıkarmıştır bu kıssadan: Geçmişin kuyusuna, şimdiki zamanın öteki kuyusuna, geleceğin kalın sisine korkusuzca dalarken bir bakıma yapıtının cadenza’sını belirler: Doğuda ve Batıda, Güneyde ve Kuzeyde gizleri en çok soru konusu edilen boyuttur Zaman. Ve Gılgameş’in ölümsüzlük düşü elden ele, geceden gündüze sonsuz dolaşımını sürdürmektedir.

Enis BATUR

 

Tarihi ortaya çıkarmaya gerek yok, o zaten bir gün kıymık halinde gözlere batacak. Tanığın tarihi yeniden yazması. Bu görev, ona, tanık olana verilmemiştir. Tanıklığı yüceltmeden, ona anlamlar atfetmeden
önce tanığı iyi tanımalı. Onun felaketle doğrusal bir ilişkisi yoktur. Felaketin içinden çıkıp tekrar ona mahkum olan bir kişidir. Sonsuza dek sürüp giden bir hareket. Her dile geldiğinde yeniden kurulan keder
sahnesi. Yasın felaketi  "içe" taşıması. Ya felaketi, tanığı yazmak? Tarihin iki boyutlu bakış açısından kaçınırken edebiyatın estetsize etme merakına tutulmak.

Tanık, kaderini bu çizgisellikten kurtarmalı.
Gerekirse soyut anlamda felaketi yeniden yaşamalı, yeniden konuşturulmalı. Ya susuyorsa?
O zaman anlattıklarımızla değil, anlatıl(a)mayanlarla yol almalı.

ilk kim haykırdı: umut var!
ilk kim haykırdı: insan var!
ilkin güvercinler haykırdı: ölüm var!

Evet, dostum,
O uzun Haziran gecesinde,  gaz ve plastik mermilerin üzerimize yağmur gibi yağdığı gezi’deki gecenin sabahında, ömrüm boyunca unutmayacağım sözcükleri sıralamıştın, hala kulaklarımda, beynimde  yankılanıp duruyorlar:

-" Derler ki: Felaket, yasın ıslandığı yerde başlar".

- "Ne söyleyebilir ki insan?"

Bu kez,
-Sen dur,
Çözer bu düğümü zaman ve doğa.
Direneceğiz; zamana, yaşamın tüm zorluklarına karşı.

“Uslu dur, ruhum, uslu;

 Gevrektir taşıdığın kollar…” -Housman

Doruk Satenay

 

Bahçeydi yaşamım
dedi kadın
onun
sesiyle uyandın
sabahın sisine karışan
soluğundan
uzak

bundan
sürekli değirmen düşü
göçler için
çocukluk

suların taştığı
kırda
çeşme
şimdi ve burada olmanın
yükü
andığın

yorgunsun

sonrasız günlerden
birine uyanmış

yağmurlu gecenin
kuş ve böcek sesleri
evlerin kırında

unutmuş olmalısın

yağmurla ıslanmış
geceliği

o ıslaklık
böyle sabırsız
geçmiş arayışı

görmeyi umduğum yüzün
uysal

sevişmelerin akşamla
bahçede
unutamadığın soluğun
kolların

bahçe ve
unutulmuş
değirmen

düşünde büyüyen
sesinle
dağılan toparlanan
günlük

sahibinden uzak aklın

şimdi
suya inmiş
arıların sesiyle çağırıyorum
düşüme girmiş meleği

gel ve bitir
bende unuttuğun günü

yüz
gözlerimde uyuyan okyanusta

arın ve arıt
yoluma çıkan gizi

sev, acıt
sesime sinen sislerde
bulduğum korkuyu

uzak kaldığım yollara in
bekle
beklediğin yerde bulduğun
polenlere sun
uykunu

seslen
bende çoğalan müziğe...

uyanmalısın

uykun
sende arınmayı öğrensin
çoğalıyor gün

çayı demle

güzellik sensin
duyduğun ses
senin

bilmelisin...

Doğan Ergül